Ekonomi Hukuk İktisat Hukuk Ekonomi Maliye Muhasebe Finans İşletme ders notlarıA. Sanayileşme Planları
Cumhuriyetin ilk on yıllık döneminde özel sektör eliyle sanayileşmede istenen sonuçlara ulaşılamaması ve bunun üzerine eklenen Büyük Buhran ekonomi üzerine yıkıcı etkiler yaratırken devletin iktisadi hayata yoğun olarak girmesi kaçınılmaz olmuştur. Bu dönemde devletçi politikalar benimsenmekle birlikte ekonominin temeli yine özel girişime dayanıyordu. Piyasa mekanizması ortadan kaldırılmamış, devlet girişimciliği özel sektörün yerini almıştı.
Planlı Devletçiliğin Nedenleri:
- Büyük Buhranın dünya ekonomileri üzerinde yarattığı olumsuz etkiler
- Özel sektörün tecrübe yetersizliği nedeniyle uzun dönemli yatırım yapmaması
- Özel sektörün yeterli sermaye birikiminin olmaması
- Sovyetler Birliğinin uyguladığı politikaların cazibesi
I. Beş Yıllık Sanayileşme Planı (1934-1938)
- 1934 yılında hayata geçirilerek devletçi politikalar somut olarak uygulamaya geçirilmiştir. Planın temel özellikleri ise şöyledir;
- Plan Türkiye’nin tarımcı ülke rolüne karşı çıkmaktadır.
- Temel hammaddesi ülkede olan sanayi kollarının kurulması hedeflenmiştir. Temel ihtiyaç maddelerinin ithal ikamesi hedeflenmiştir.
- Yerli hammaddeye dayalı olarak kurulan sanayi tesisleri ileri ve geri bağlantılar yaratırken ekonomide canlanma yaşanacaktı.
- İthal ikameci sanayileşme ile döviz tasarrufunun sağlanması ve dış ticaret açıklarının kapatılması ve ulusal paranın değerinin korunması amaçlanmıştır.
- Yatırımların hammadde kaynaklarına ve işgücüne yakın olması benimsenirken bu sayede yatırımların ülke geneline yayılması hedeflenmiştir.
- Başta demir-çelik, kâğıt, kimya sanayi, tekstil gibi sektörlerin temelleri bu dönemde atılmış ancak kapasiteler iç talebe yönelik olarak kısıtlı tutulmuştur.
- Plan kamu kesimi destekli yatırım programı niteliğindeki olduğu için mikro düzeyli bir plan niteliğindedir.
Plan doğrultusunda kurulması kararlaştırılan sanayi tesisleri şöyledir.
Dokuma Sanayi:
- Pamuklu dokuma ve pamuk ipliği üretecek beş fabrika plan döneminde üretime geçmiştir.
Maden Sanayi:
- 1934 yılında Keçiborlu’da kükürt fabrikası
- 1935 yılında Zonguldak’ta semikok fabrikası
- 1938 yılında Karabük demir-çelik fabrikası
- 1939 yılında Ergani’de bakır izole fabrikası üretime geçmiştir.
Kâğıt ve Selüloz Fabrikası:
- 1936 yılında İzmit’te kağıt fabrikası üretime geçmiştir.
- 1936 yılında İzmit’te selüloz fabrikasının temeli atılmıştır.
Toprak ve Seramik Sanayi
- 1935 yılında İstanbul’da Şişe-Cam fabrikası üretime geçmiştir.
Kimya Sanayi:
- Planda yer alan sülfürik asit, süper fosfat ve klor alkali fabrikalarına dönem içinde başlanamamıştır.
- Bu fabrikaların ilk ikisi Karabük’te sonuncusu ise İzmit’te İkinci Dünya Savaşı yıllarında faaliyete geçmiştir.
Plan doğrultusunda yapımı öngörülen birçok tesis çok kısa sürede tamamlanmış ve üretime başlamıştır. Bu doğrultuda plan başarıyla uygulanmıştır. Planın finansmanı çoğunlukla bütçe ödenekleri ile yapılırken Sovyetler Birliğinden ve İngiltere’den kredi sağlanmıştır. Planın yetki ve sorumluluğu 1933 yılında kurulan Sümerbank’a verilmiştir.
II. Beş Yıllık Sanayileşme Planı (1938-1942)
- Birinci planım başarıyla uygulanması hükümete cesaret vermiş ve 1936 yılında ll. Beş Yıllık Sanayileşme Planı hazırlıkları başlamıştır.
- Birinci Plana göre daha kapsamlı bir plandır. Bu planda yüzden fazla fabrikanın kurulması hedeflenmiştir.
- Planda ara malları ve yatırım malları üretimi amaçlanmıştır. Ara ve yatırım mallarını kapsayan ağır sanayiye ağırlık verilmiş, maden ve hammaddelerin işlenerek ihracı amaçlanmış madencilik, sanayi, elektrik enerjisi üretimi ve liman yapımı gibi yatırımlara öncelik tanınmıştır. Bu niteliğiyle plan, ithal ikameci bir sanayileşmeden daha ileri gitmeyi de hedeflemiştir.
- Plan II. Dünya Savaşı nedeniyle uygulama bulamamıştır.
- Her iki sanayileşme planı da proje demeti niteliğinde planlardır.
EKONOMİDE KURUMSAL VE YAPISAL DÜZENLEMELER
- 1930 TC Merkez Bankası kuruldu ve Türk Parasının Kıymetini Koruma Kanunu çıkarıldı. 1931 ithalata kota konulmuş ve ihracatın desteklenmesi için kanun çıkarılmıştır.
- 1931 Sanayi Kongresi düzenlendi,
- 1932 yılında Toprak Mahsulleri Ofisi kuruldu. İlk kez tarımda destekleme alımları yapıldı. 1933 yılında Sümerbank ve İller Bankası kuruldu.
- 1934 yılında Toprak İskan Kanunu çıkarıldı.
- 1935 yılında Etibank ve Maden Tetkik Arama Kurumu kuruldu.
- 1938 yılında Halk Bankası kuruldu.
EKONOMİK GELİŞMELER
- Türkiye’de 1930 1934 yılları arasında sabit fiyatlarla GSMH yıllık ortalama % 4.5 oranında büyürken 1934 1938 yıllan arasında sabit fiyatlarla GSMH ortalama yıllık % 7.3 oranında büyümüştür.
- 1934-1938 yılları arasında sanayi sektöründeki büyüme sabit fiyatlarla yıllık % 5.3 olarak gerçekleşmiştir.
- Bu dönemde yapılan yatırımların büyük kısmı sanayı sektörüne ayrılırken diğer yatınmlar demir yollarına kara yollarına ve diğer alt yapı yatırımlarına ayrılmıştır.
- Bu dönemde tarım sektörü ihmal edilmiştir. Devlet yatırım tercihini sanayi, ulaştırma ve altyapı yatırımlarına kullanmıştır.
- Sanayi yatırımları ile birlikte şeker, yünlü ve pamuklu dokuma, cam ürünleri ve çimento sektöründe iç talebin % 80’a yakın kısmı yerli üretimle karşılanmaya başlamıştır.
- 1929 yılından itibaren yeni Gümrük Kanunu ile birlikte uygulanan ithal ikameci sanayileşme doğrultusunda dış ticarete korumacı politikalar benimsenmiştir.
- Dış ticarette ihraç edilen mal bileşimlerinde çok değişiklik olmazken sanayileşme planı çerçevesinde kumaş, gıda ve benzeri malların ithalatı azalırken sermaye malları ve ara girdilerin ithalatı artış göstermiştir.
- Cumhuriyetin ilk yıllarında olduğu gibi bu dönemde de sıkı ve sağlam para ve denk bütçe ilkelerinde sapma yaşanmamış enflasyonist baskı yaratılmasından kaçınılmıştır. Ayrıca dönemde kambiyo kontrolüne gidilerek döviz spekülasyonları engellenmek istenmiştir.
1931 yılında Buhran Vergisi konulmuş ayrıca devlet bütçe denkliğini sağlamak ve altyapı yatırımlarını finanse etmek için iç borçlanmaya gitmiştir.